Tìm hiểu Ponzi tiền mã hóa và cách phòng tránh

Tiền mã hóa đã và đang thay đổi thế giới tài chính trong nhiều năm qua, mang lại những cơ hội kiếm tiền mới cho nhà đầu tư. Tuy nhiên, điều này cũng thu hút những kẻ lừa đảo luôn tìm cách gian lận. Một trong những phương thức mà những kẻ lừa đảo thường sử dụng chính là mô hình Ponzi tiền mã hóa.

Hãy tưởng tượng một mô hình Ponzi, nơi mà các nhà đầu tư mới bị dụ dỗ để đầu tư với hy vọng sinh lời nhanh chóng. Bạn và nhiều người khác tham gia, đầu tư tiền với mong đợi lợi nhuận cao. Nhưng cuối cùng, chỉ có một nhóm nhỏ ban đầu được hưởng lợi, trong khi các nhà đầu tư khác sẽ phải chịu thua lỗ khi hệ thống sụp đổ.

Bài viết này sẽ phân tích mô hình Ponzi tiền mã hóa là gì, cách thức hoạt động và cách bạn có thể tránh chúng.

Mô hình Ponzi là gì?

Mô hình Ponzi (Ponzi scheme) là một hình thức lừa đảo tài chính trong đó lợi nhuận được hứa hẹn cho các nhà đầu tư không đến từ hoạt động kinh doanh thực sự mà từ việc sử dụng tiền của các nhà đầu tư mới để trả cho các nhà đầu tư trước đó. Ban đầu, mô hình này có vẻ hấp dẫn với những cam kết lợi nhuận cao và nhanh chóng, nhưng về cơ bản, nó chỉ là một vòng quay tiền từ người sau trả cho người trước.

Charles Ponzi là người khởi xướng một trong những vụ lừa đảo nổi tiếng nhất trong lịch sử tài chính vào những năm 1920. Ponzi đã hứa hẹn với các nhà đầu tư mức lợi nhuận lên đến 50% chỉ trong vòng vài tháng, với lời tuyên bố rằng ông đầu tư vào phiếu giảm giá bưu điện quốc tế. Tuy nhiên, thay vì thực sự đầu tư, Ponzi đã sử dụng tiền của nhà đầu tư mới để trả cho các nhà đầu tư cũ, tạo ra một ảo giác về sự sinh lời ổn định.

Mô hình Ponzi tiếp tục hoạt động cho đến khi không còn đủ nhà đầu tư mới tham gia, dẫn đến việc mô hình sụp đổ và gây thiệt hại nặng nề cho những người tham gia cuối cùng. Những mô hình này thường sụp đổ nhanh chóng khi dòng tiền từ người mới không còn đủ để duy trì việc thanh toán cho các nhà đầu tư trước.

Luật pháp đã can thiệp để ngăn chặn các mô hình Ponzi sau nhiều vụ việc lớn gây thiệt hại cho các nhà đầu tư. Ngày nay, mặc dù các quy định chặt chẽ hơn đã được áp dụng, các biến thể của mô hình Ponzi vẫn tiếp tục xuất hiện dưới nhiều hình thức khác nhau, đặc biệt là thông qua internet.

Ponzi trong tiền mã hóa hoạt động như thế nào?

Ponzi tiền mã hóa hoạt động tương tự như các mô hình Ponzi truyền thống nhưng sử dụng tiền mã hóa như Bitcoin, Ether hoặc các loại tiền số khác để lừa đảo nhà đầu tư. Những kẻ lừa đảo thường lợi dụng sự mới mẻ và sự kỳ vọng về tiềm năng sinh lời của tiền mã hóa để dụ dỗ các nạn nhân tham gia.

Cách thức này vẫn xoay quanh việc sử dụng tiền từ những nhà đầu tư mới để trả cho các nhà đầu tư trước đó, tạo ấn tượng về lợi nhuận nhanh chóng và hấp dẫn. Các nạn nhân thường bị thuyết phục đầu tư vào các dự án tiền mã hóa mới hoặc các hoạt động khai thác (mining pool), nhưng thực tế các dự án này không có giá trị thực sự.

Ponzi tiền mã hóa thường có cấu trúc đơn giản nhưng được che đậy bằng các thuật ngữ công nghệ hoặc các kế hoạch đầu tư phức tạp nhằm đánh lừa nhà đầu tư. Dưới đây là cách mà các mô hình Ponzi tiền mã hóa thường hoạt động:

1. Chiêu dụ: Kẻ lừa đảo sẽ tạo ra một đồng tiền mã hóa mới hoặc một cơ hội đầu tư hấp dẫn, sử dụng mạng xã hội hoặc những người có ảnh hưởng để khuếch đại thông điệp. Chúng khai thác tâm lý “tham gia sớm” của nhà đầu tư, hứa hẹn mức lợi nhuận cao mà hầu như không có rủi ro, khiến nhiều người bị thu hút.
2. Tuyển dụng: Sau khi tham gia, nhà đầu tư được khuyến khích giới thiệu thêm người tham gia mới để gia tăng lợi nhuận. Hệ thống hứa hẹn rằng những khoản thu nhập sẽ tăng lên nếu nhà đầu tư mời gọi thêm thành viên khác tham gia vào mạng lưới.
3. Thanh toán ban đầu: Trong giai đoạn đầu, nhà đầu tư có thể thấy lợi nhuận, nhưng thực chất những khoản tiền này đến từ các khoản đầu tư của người mới tham gia, chứ không phải từ bất kỳ hoạt động kinh doanh thực sự nào. Điều này tạo ra ảo giác về sự sinh lời để thu hút thêm nhà đầu tư mới.
4. Bong bóng phình to: Khi ngày càng có nhiều người tham gia, mô hình Ponzi trở nên lớn mạnh hơn. Kẻ lừa đảo khuyến khích các nhà đầu tư tái đầu tư lợi nhuận vào hệ thống, làm cho mô hình trông có vẻ như đang hoạt động hiệu quả và mang lại nhiều lợi nhuận.
5. Sụp đổ: Cuối cùng, khi không còn đủ thành viên mới để duy trì dòng tiền, mô hình Ponzi sẽ sụp đổ. Những kẻ điều hành sẽ biến mất cùng với phần lớn số tiền thu được, để lại hầu hết nhà đầu tư chịu thiệt hại nặng nề. Những người tham gia cuối cùng thường mất toàn bộ số tiền đã đầu tư.

Một số mô hình Ponzi tiền mã hóa còn ngụy trang dưới dạng các đợt chào bán token ban đầu (ICO) hoặc các câu lạc bộ đầu tư, nơi người tham gia được khuyến khích mời thêm người khác tham gia để tăng lợi nhuận của mình. Tuy nhiên, giống như các mô hình Ponzi truyền thống, hệ thống này sẽ sụp đổ khi không còn đủ nhà đầu tư mới tham gia, và những người ở cuối chuỗi sẽ chịu thua lỗ.

Theo một báo cáo vào tháng 6/2023, chỉ riêng trong năm 2022, đã có khoảng 7,8 tỷ USD bị mất vào các mô hình Ponzi và kim tự tháp sử dụng tiền mã hóa, cho thấy mức độ lan rộng và tinh vi của các hình thức lừa đảo này.

Ví dụ về các mô hình Ponzi tiền mã hóa

Dưới đây là 2 ví dụ nổi tiếng về mô hình Ponzi tiền mã hóa, giúp bạn hiểu rõ cách chúng hoạt động:

OneCoin

OneCoin, hoạt động từ năm 2014 đến 2019, được quảng cáo là một đồng tiền mã hóa mang tính cách mạng, với lời hứa sẽ cạnh tranh với Bitcoin. Những kẻ lừa đảo thu hút nhà đầu tư bằng cam kết mang lại lợi nhuận khổng lồ. Dự án trở nên phổ biến rộng rãi, đặc biệt là ở châu Âu. Tuy nhiên, OneCoin thực chất chỉ là một mô hình Ponzi. Lợi nhuận của người tham gia không đến từ hoạt động kinh doanh hay đầu tư thực sự mà từ tiền của những nhà đầu tư mới tham gia.

Thực tế, OneCoin không hề đóng góp giá trị cho thị trường tiền mã hóa. Một trong những nhà sáng lập, Ruja Ignatova, được mệnh danh là “nữ hoàng tiền mã hóa,” đã bỏ trốn vào năm 2017. Người đồng sáng lập Karl Sebastian Greenwood đã bị kết án 20 năm tù vào tháng 9/2023.

Bitconnect

Ra mắt năm 2016, Bitconnect hứa hẹn sẽ mang lại lợi nhuận lớn nhờ vào một bot giao dịch tự động. Nhà đầu tư được yêu cầu khóa Bitcoin của mình để đổi lấy token Bitconnect sử dụng trên nền tảng này. Nhưng Bitconnect thực tế chỉ là một mô hình Ponzi khác, khi tiền của nhà đầu tư mới được dùng để trả lợi nhuận cho những người đã tham gia trước đó.

Khi mô hình này sụp đổ, giá trị của token Bitconnect giảm mạnh, gây ra tổn thất nặng nề cho các nhà đầu tư. Vào tháng 9/2022, người sáng lập Arcaro đã bị kết án 38 tháng tù vì tham gia vào mô hình Ponzi này.

So sánh dự án tiền mã hóa hợp pháp và mô hình Ponzi 

Sự khác biệt chính giữa một dự án tiền mã hóa hợp pháp và mô hình Ponzi nằm ở cách họ tạo ra doanh thu. Trong các dự án hợp pháp, giá trị đến từ sự đổi mới và chất lượng dịch vụ. Trong khi đó, các mô hình Ponzi chỉ dựa vào việc huy động vốn từ các nhà đầu tư mới để duy trì hoạt động.

Dấu hiệu cảnh báo về mô hình Ponzi tiền mã hóa

Để nhận biết một mô hình Ponzi trước khi quá muộn, bạn cần chú ý đến những dấu hiệu cảnh báo sau đây:

• Lời hứa lợi nhuận cao: Nếu có ai đó cam kết mang lại lợi nhuận lớn mà không giải thích rõ ràng về các rủi ro, đó là một dấu hiệu đáng lo ngại. Mô hình Ponzi thường thu hút nhà đầu tư bằng những hứa hẹn về lợi nhuận không thực tế.
• Tập trung vào việc tuyển dụng: Trong mô hình Ponzi, việc kiếm tiền thường phụ thuộc vào việc tuyển thêm người tham gia thay vì từ hoạt động kinh doanh thực sự. Nếu lợi nhuận chủ yếu đến từ việc mời gọi người khác, đây có thể là một mô hình Ponzi.
• Thiếu minh bạch: Các dự án hợp pháp luôn cung cấp thông tin rõ ràng về cách thức hoạt động và nguồn thu nhập. Nếu bạn không nhận được thông tin chi tiết và minh bạch về cách sử dụng tiền đầu tư, có khả năng bạn đang đối mặt với một mô hình Ponzi.
• Không có sản phẩm hoặc dịch vụ thực: Mô hình Ponzi không tạo ra giá trị thực sự, chẳng hạn như sản phẩm, công nghệ hay dịch vụ hữu ích. Nếu một dự án không có bất kỳ sản phẩm hoặc dịch vụ nào đáng giá, hãy cẩn thận, vì đó có thể là dấu hiệu của một mô hình Ponzi trá hình.

Cách bảo vệ bản thân khỏi các mô hình Ponzi tiền mã hóa

Để bảo vệ bản thân khỏi các mô hình Ponzi tiền mã hóa, bạn có thể áp dụng những biện pháp sau:

• Nghiên cứu kỹ lưỡng: Trước khi quyết định đầu tư, hãy tìm hiểu chi tiết về dự án. Ai là người sáng lập? Họ có danh tiếng tốt trong ngành hay có dấu hiệu đáng ngờ? Dự án đã hoạt động bao lâu? Một tìm kiếm đơn giản trên internet có thể cung cấp nhiều thông tin hữu ích.
• Tìm kiếm tính minh bạch: Các dự án hợp pháp sẽ cung cấp thông tin rõ ràng về cách hoạt động và cách sử dụng tiền đầu tư. Hãy kiểm tra xem dự án có cung cấp whitepaper mô tả công nghệ, mô hình kinh doanh và cách họ tạo ra lợi nhuận hay không. Nếu thiếu thông tin này, hãy cảnh giác.
• Tránh các cơ hội tập trung vào việc tuyển dụng: Nếu phương thức kiếm tiền chủ yếu là từ việc tuyển thêm người tham gia, hãy cẩn thận và tránh xa. Đây thường là một dấu hiệu của mô hình Ponzi, nơi lợi nhuận đến từ tiền của người mới tham gia thay vì từ hoạt động kinh doanh thực sự.
• Xác minh sản phẩm hoặc dịch vụ: Đảm bảo rằng có một sản phẩm hoặc dịch vụ thực sự đứng sau khoản đầu tư của bạn. Nếu dự án không thể giải thích rõ ràng cách họ tạo ra lợi nhuận hoặc nếu không có sản phẩm hữu hình, có thể bạn đang đối mặt với một mô hình Ponzi.

Hậu quả pháp lý khi tham gia vào các Ponzi tiền mã hóa

Tham gia vào mô hình Ponzi không chỉ là một hành động rủi ro mà còn có thể dẫn đến hậu quả pháp lý nghiêm trọng ở nhiều quốc gia. Bạn có thể phải đối mặt với rắc rối pháp lý ngay cả khi không nhận thức được rằng mình đã tham gia vào một trò lừa đảo. Dưới đây là một số quy định chống lại mô hình Ponzi ở các quốc gia khác nhau:

• Mỹ: Ủy ban Thương mại Liên bang (FTC) đã thiết lập các quy định nghiêm ngặt để bảo vệ người tiêu dùng khỏi các mô hình Ponzi, coi đây là hành vi lừa đảo và có thể bị truy tố hình sự.
• Vương quốc Anh: Các chương trình giao dịch được quy định chặt chẽ, và các mô hình Ponzi thường bị xem là vi phạm quy định tài chính, dẫn đến các hình phạt nặng nề cho cả người tham gia và người điều hành.
• Canada: Đạo luật Cạnh tranh cấm các hành vi lừa đảo, trong đó có các mô hình Ponzi, và các nhà chức trách có quyền xử lý các vụ việc liên quan đến lừa đảo tài chính.
• Úc: Luật Người tiêu dùng Úc bảo vệ người tiêu dùng khỏi các hành vi lừa đảo, bao gồm các mô hình Ponzi, và cung cấp các biện pháp xử lý cho các nạn nhân.
• Ấn Độ: Đạo luật Cấm Chương trình Vòng quay Tiền và Quỹ thưởng năm 1978 nghiêm cấm các hình thức lừa đảo tài chính, trong đó có mô hình Ponzi.
• Nam Phi: Luật Bảo vệ Người tiêu dùng năm 2008 bao gồm các quy định chống lại các mô hình Ponzi và các hành vi lừa đảo tương tự, cho phép cơ quan chức năng can thiệp và xử lý.

Một ví dụ điển hình là PlusToken, một vụ lừa đảo Ponzi tiền mã hóa lớn, đã thu hút hàng triệu nhà đầu tư với những hứa hẹn lợi nhuận cao. Trò lừa đảo này, được quảng bá mạnh mẽ qua WeChat đã sụp đổ vào năm 2019, khiến các nhà đầu tư mất hàng tỷ USD. Các nhà chức trách đã bắt giữ nhiều nhân vật chủ chốt và thu giữ một lượng lớn tài sản tiền mã hóa liên quan đến vụ việc.